• مریم نورائی‌نژاد

اگر به‌دنبال منظری تازه و نگرشی جدید نسبت به مسائل زنان هستید؛ کتاب دایره‌­های ترس نصر حامد ابوزید، اسلام‌­شناس برجسته مصری را ورق بزنید. نصر حامد ابوزیدی که پروژه اصلی‌اش تفسیر اومانیستی از قرآن بود و نگاه نوگرایانه‌اش به آموزه­‌های دینی با مخالفت‌­های شدید و غیرانسانی روبرو شد. مخالفت رسمی با نقد گفتمان دینی او در سال ۱۹۹۵ با اعلام حکم ارتداد و دستور جدایی همسرش از وی توسط مفتیان مصر به اوج رسید. معلمی که با زبانی بی‌ریا و به دور از ملاحظات این‌جهانی، دانشجویانش را به رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن دعوت می­‌کرد. او همه توان پژوهشی‌اش را در راه توسعه دیدگاه هرمنوتیکی تازه از قرآن و متون مقدس به کار گرفت و بر این باور بود مسئولیت مفسرین قرآن، تنها با واگذاری امور به عقل جمعی، دوری از استبداد فکری و تکیه عالمانه بر عقل تکمیل می‌­شود.

ابوزید بر این باور بود که اسلام هر قدر مبتنی بر عقل و قدرت استدلال باشد، صلابت بیشتری یافته و پیوند میان عقل و اجتهاد می‌­تواند نویددهنده رسیدن به حقیقت باشد. تلاش او برای مخالفت با ظاهرگرایی در فهم قرآن و طرفداری از تأویل در کتاب‌­های ارزشمند رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن، نقد گفتمان دینی، محمد(ص) و آیات خدا، اندیشه و تکفیر، چنین گفت ابن عربی و… مکتوب شده است.
کتاب دایره‌­های ترس؛ زنان در گفتمان دینی ابوزید که به تازگی ذیل مجموعه اسلام‌پژوهی انتشارات نگاه معاصر وبا ترجمه دقیق و روان ادریس امینی منتشر شده به مخاطب خود، انگیزه خواندن و اندیشیدن از یک‌سو و جسارت کنار گذاشتن توهمات ایدئولوژیک درباره وضعیت فرودست زنان در قرآن از سوی دیگر را می‌­دهد. ابوزید در دیباچه کتاب با عنوان حوا میان دین و اسطوره انتقادات خود به تفسیر رانده شدن آدم و حوا از بهشت را مطرح کرده و به واسطه همین انتقادات بر این باور است تصویر آدم بی‌گناه، بازتاب نگرش جامعه‌­ای است که مرد در آن نمونه اعلای نیکی و پاکی و جنس زن، تجسم شر و گناه است و این داستان بیش از اینکه متن دینی را تفسیر کند، حاکی از وضعیت اجتماعی زنان و مردان است.
نگارنده در فصل اول کتاب خود با عنوان انسان‌شناسی زبان و خدشه‌دار شدن هویت به خوبی نشان می‌­دهد وقتی مرد در هر شرایطی به محور و مرکز همه چیز تبدیل شده و کانون کارایی می‌­شود، هرگونه کنشگری زنان در حیات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی مساله‌­ای ثانویه‌­ و حاشیه‌­ای است.
در فصل دوم کتاب، فرقه‌­گرایی در اسلام و تاثیرات آن بر زنان بررسی شده است و ابوزید به‌خوبی نشان داده وقتی چندپارگی، فرقه‌­گرایی و تکیه بر ظاهر قرآن در کنار هم قرار می‌­گیرند، نتیجه‌­ای جز تروریسم به دست نمی‌­دهند و در این فضاست که فرودست‌انگاری، دشمنی و خشونت علیه زنان نیز افزایش می‌­یابد.
نقطه کانونی دیدگاه­‌های ابوزید درباره زنان در فصل سوم کتاب با عنوان فقدان بعد اجتماعی در گفتمان دینی شکل می‌­گیرد. او بر این باور است تا زمانیکه گفتمان دینی همواره هر مساله‌­ای را از مبنای فکری مناقشه‌ناپذیر به بحث می‌­گذارد و تعمداً جنبه‌­های اجتماعی و اقتصادی را پنهان نگه می‌­دارد و رابطه زنان و مردان را در بستر واقعی و چارچوب حقیقی آن نادیده می‌­گیرد، واپس‌روی وضعیت اجتماعی زنان گریز­ناپذیر خواهد بود. گفتمان دینی که هرگونه نقادی از فهم رایج از دین را در بستر توطئه کشورهای غربی علیه کشورهای شرقی و خصوصاً اسلام صورت‌بندی می‌کند، در درون ساختار خود با یک شیطان غربی مواجه است که درصدد محکوم کردن آن است. «بدین ترتیب ‌می‌­توان گفت، گفتمان دینی در حقیقت گفتمانی بحران‌­زده و دچار سرکوب درون‌­ریز است اما تلاش می‌­کند با پس راندن این سرکوب از شر آن خلاص شود».
بخش دوم کتاب با عنوان قدرت و حقیقت: آرمان‌­گرایی متون و بحران واقعیت با چهار فصل دربردارنده تحلیل‌­های نگارنده در خصوص حقوق بشر در اسلام است. او با کنکاشی دقیق در آرای مفسران و پیشگامان اجتماعی و بعضاً دینی از مسائلی مثل آموزش و حجاب سخن به میان آورده و با توجه به واقعیات موجود، به‌دنبال ارائه تحلیلی انسانی از آیات قرآن و احادیث است.
تلاش برای تفسیر قرآن در بستر تاریخی و فرهنگی خود در جای جای کتاب مورد تمرکز و تحلیل قرار گرفته است. ابوزید آنقدر به این اصل وفادار است که در سخن گفتن از شرایط کنونی زنان مسلمان و به‌خصوص زنان مصر، رویدادهای تاریخی مهم جهان عرب و تاثیرات آن بر جامعه و خصوصاً زنان را مورد توجه ویژه قرار داده است. این کتاب ارزشمند در واقع، هم نسبت سنت تصورات اسطوره­‌ای با تفسیر مردسالارانه از قرآن را می­‌سنجد و هم نسبت انسان‌­شناسی زبان، جنسیت‌­زدگی و مرد­محوری مفرط زبان عربی در ارزش‌گذاری‌­ها و غیریت‌سازی‌­های نهفته زبانی را. طرح مساله‌­ای عالی دارد و به‌جای ارائه پاسخ قطعی، دعوت به تامل و تفکر بیشتر می‌­کند. اعتقاد به تکثر و تنوع فهم، جسارت پرسشگری و دوری از خشک‌­اندیشی­‌های قشری در سراسر کتاب به چشم می­‌خورد.
ابوزید در این کتاب بر این باور است که تکیه عالمانه برعقل و بهره‌­مندی از علم می‌­تواند راه استبداد دینی را سد کند و از اسلام و مسلمانان تصویری انسانی‌­تر به نمایش بگذارد. در حقیقت او به‌ مانند یک مسلمان واقعی، خود را در مقابل دین اسلام مسئول می‌داند و به سمت زدودن توهمات ایدئولوژیک درباره مسائل زنان حرکت می‌کند. او با اجتهاد خود نشان داده و اثبات کرده که بستن راه گفتمان دینی بر واقعیات عقلی، اجتماعی و فرهنگی نتیجه‌­ای جز بنیادگرایی منتهی به افراط ندارد. با چنین نوشته کوتاهی حقیقتا نمی‌­توان حق معرفی کامل چنین کتاب ارزشمندی را ادا کرد. کتابی که مولفش بر این باور است: «من می‌­اندیشم پس مسلمانم»؛ را باید خواند و توصیه به خواندن کرد. موضوع برجسته و قابل تامل، ترجمه روان و خواندنی، مقدمه جامع مترجم، ترجمه قابل اعتماد و کیفیت خوب صحافی منجر به محصولی شده که مجموعه‌­ اسلام پژوهی انتشارات نگاه معاصر را بیش از پیش تقویت کرده است.
اگر همچون نگارنده، «زن» باشید و در جامعه امروز ایران زندگی کنید علاوه بر همه لذت‌­ها از خواندن این کتاب حتما غم جانکاه همیشگی‌­تان از این همه تبعیض جنسیتی دوباره سر بر می‌­آورد؛ غم یا بهتر است بگوییم حسرت نداشتن مرد یا مردانی مشابه ابوزید در سرزمین خودمان ایران. مردان روشنفکر عرب که همواره به مسائل زنان در گفتمان دینی پرداخته، توجه نشان داده و از آن نوشته‌­اند؛ در مقابل بسیار مردان اسلام‌­پژوه و حتی روشنفکر ایرانی که از رویایی با مساله زنان هم بیمناک‌اند و به زبان ساده ترجیح می‌دهند زنان را نادیده بگیرند چه رسد به اینکه بخواهند نگاهی نوگرایانه به این عرصه داشته باشند.