- فریدون مجلسی
اخیرا کتاب آشوب اثر تازه و مفصل جَرِد دایموند به دستم رسید و توجه مرا جلب کرد. زیرا چند سال پیش اثر معتبر او «فروپاشی» را به فارسی‌ترجمه کرده بودم و با نوع نگرش او به مسائل جهانی آشنا بودم. جرد دایموند اکنون در بازار کتاب ایران نام شناخته شده‌ای است و چندین اثر از او به فارسی ترجمه شده است. در مقدمه‌ای که در‌ترجمه کتاب فروپاشی نوشتم آن را کتاب سواد نامیدم، زیرا خواننده پس از خواندن کتاب احساس می‌کند که بر سواد تاریخی و جغرافیایی و زیست‌محیطی و اطلاعات او بسیار افزوده شده است. باید این خصوصیت استادی نامدار مانند جرد دایموند باشد که با نثری ساده و روایی خواننده را در معرض آگاهی‌های بسیار قرار می‌دهد و در واقع به سواد او می‌افزاید. کتاب آشوب نیز چنین است. کتابی است در بیش از ۶۰۰ صفحه، ترجمه اصلان قودجانی که انتشارات طرح نو آن را منتشر کرده است. برایم جالب بود که دیدم تاریخ انتشار کتاب به زبان اصلی و ترجمه آن هر دو در سال ۲۰۱۹ بوده است. این نشان می‌دهد که دایموند نزد خوانندگان ایرانی کتاب‌های جدی شناخته شده است که هر چند در شمار ادبیات داستانی نیست ناشران با چنین شوقی به نشر آثار او روی می‌آورند. جای تعجب نیست زیرا از نویسنده‌ای است که کتاب دیگر او «اسلحه، میکروب و فولاد» که به فارسی هم ترجمه شده در آمریکا برنده جایزه معتبر پولیتزر بوده است.
نام فرعی کتاب که حکایت از سرِ نهان آن دارد «نقاط عطف برای کشورهای بحران زده» است. به عبارت دیگر می‌گوید چگونه کشورها نیز همچون افراد هنگامی که در شرایط بحرانی قرار بگیرند ناچار به چرخش و تغییر رفتار و سیاست خود می‌شوند. دایموند در این کتاب نخست بحران را، هم در زندگی فردی و هم در زندگی کشورها، تعریف می‌کند و اینکه چگونه در مقابله با آن دوازده مرحله طی می‌شود، که نخستین آن اذعان به قرار داشتن در شرایط بحرانی است. زیرا افراد و کشورها در وهله نخست مایل‌اند منکر قرارگرفتن در چنان شرایطی شوند. نکته دوم پذیرش مسؤولیت است، زیرا افراد و کشورها حتی پس از قبول اینکه در وضع بحرانی قرار دارند حاضر به قبول مسؤولیت خود نیستند و همواره ترجیح می‌دهند فرد یا کشور یا بهانه‌های دیگری را مسئول وضعیت بحرانی خود بدانند. سپس، یعنی پس از قبول مسؤولیت در صدد ایجاد حصار یا سپر تدافعی در مقابل بحران بر می‌آیند. آنگاه با دید مسؤولانه در صدد کمک گرفتن از دیگران بر می‌آیند و در مرحله بعد متوسل به تجربه دیگران و الگوبرداری می‌شوند. سپس به نیاز به اراده و صلابت و اتکا به نفس و همچنین ارزیابی و سنجش و برآورد صادقانه از خویشتن اشاره می‌کند. به این معنی که مبادا با دست کم گرفتن رقیب، یا با مبالغه درباره توانمندی خود از بحران آسیب ببینند. در مرحله بعد به لزوم درس گرفتن از تجربیاتبحران‌های پیشین اشاره می‌کند، و پس از توصیه به شکیبایی در تصمیم و رفتار به لزوم انعطاف پذیری اشاره می‌کند؛ زیرا عدم انعطاف و تصلب می‌تواند موجب تشدید بحران و آثار آن شود و کمکی به رفع آن نمی‌کند. سپس به ارزش‌های اساسی و محوری فرد یا کشور بحران زده و چگونگی کنار آمدن با آن می‌پردازد و نهایتا به لزوم آمادگی برای رهایی از قیود و موانعی می‌پردازد که مانع رفع بحران یا بحران آفرین هستند.
در بخش‌های بعدی دایموند شش کشور شناخته شده را که در قرون اخیر با بحران‌های مهم مواجه بوده‌اند به همان شیوه روایی مطرح می‌کند و اطلاعات تاریخی و جغرافیایی و اجتماعی و جامعه‌شناختی و سیاسی بسیار ارزنده و جالب و آموزنده‌ای را در هر بخش مطرح می‌کند. نمونه‌های او عبارتند از فنلاند و درگیر شدنش با شوروی، شکست بزرگ و درک اینکه ناچار است با سازگاری و تحمل در کنار غول شوروی استقلال خود را حفظ کند، یعنی سیاستی که در زمان خود، فنلاندی شدن نام گرفت. ژاپن و مراحل خروج از انزوا و تلاش برای قدرتمند شدن با اتخاذ الگوهای غربی؛ درگیری در جنگ‌های تجاوزکارانه تا شکست و الزام به اتخاذ سیاست سازگاری و توسعه. نمونه دیگری که نسل من شاهد بحران بزرگ آن بوده است، شیلی است از آلنده تا پینوشه و چگونگی ورود به بحران و خروج از آن. سپس به تحولات اندونزی می‌پردازد که چگونه سوکارنو با ورود فراتر از توانمندی در کشمکش‌های بین‌المللی برای کشور خودش بحران آفرینی کرد، و چگونه پس از او اندونزی با پرداختن به مسائل خودش در راه توسعه قرار گرفت. نمونه جالب دیگر آلمان و تحولات غالبا نظامی آن در قرن بیستم با اشاره به شخصیت‌های چون بیسمارک و هیتلر و ویلی برانت است. تحولاتی که بسیاری از ما شاهد آن بوده‌ایم. نمونه بعدی او استرالیا و مسائل داخلی و خارجی آن است و این که چگونه ناچار شد به‌دنبال هویت ملی و جداکردن بند ناف خود از بریتانیا برآید.
در فصل دیگر درباره این کشورها و مسائل جهانی آینده‌نگری می‌کند و سپس مسائل آمریکا را مطرح می‌کند و در نهایت آنچنان که از دایموند بر می‌آید به مسائل پیش‌روی جهان و سلاح‌های هسته‌ای و تغییرات آب‌و‌هوایی و سوخت‌های فسیلی می‌پردازد. از نکات جالب کتاب پرداختن به اهمیت رهبران در ایجاد یا برخورد یا حل بحران‌هاست، و اینکه آیا بحران‌ها ضروری هستند؟ که بخشی خواندنی و عبرت‌انگیز است. «آشوب» کتابی است سودمند نه فقط برای خوانندگان فرهیخته عمومی بلکه مؤکدا برای استادان و دانشجویان علوم سیاسی و جامعه‌شناسی و تاریخ و جغرافیا.
کتاب با نثری روان و خوب ترجمه شده است. با توجه کوششی که در آماده سازی هرچه سریع‌تر کتاب شده است، می‌توان انتظار داشت در فرصت موجود تا چاپ بعدی بازخوانی و اغلاط چاپی حذف شود.