هادی صفری | پژوهشگر شبکه‌های اجتماعی
محمد رهبری | پژوهشگر شبکه‌های اجتماعی
در میانه کشاکش‌های مجاهدین افغان در جنگ داخلی افغانستان که پس از سقوط حکومت کمونیستی محمد نجیب‌الله و همزمان با دولت برهان‌الدین ربانی رخ داد، از بین طلاب پشتون بازگشته از مدرسه‌ها دیوبندی پاکستان گروهی زاده شد که طالبان نامیده شدند. طالبان به رهبری ملا عمر در سال ۱۳۷۵ تحت عنوان «امارت اسلامی» حکومت افغانستان را به دست گرفتند و تا حمله اتحاد بین‌المللی آیساف در سال ۱۳۸۰ قدرت را در اختیار داشتند.
در سال ۱۳۹۹ تصمیم آمریکا برای خارج کردن باقیمانده سربازانش از افغانستان جدی‌تر شد. پنج هزار زندانی طالبان در افغانستان به‌عنوان بخشی از توافق‌نامه دوحه میان طالبان و دولت ترامپ آزاد شدند که بسیاری از آن‌ها به جبهه‌های نبرد بازگشتند. در اردیبهشت ۱۴۰۰ طالبان اداره پانزده ولسوالی افغانستان را در دست گرفته بودند و به‌سرعت پیش می‌رفتند. در تیر ماه درگیری به قندهار رسید. در مرداد ۱۴۰۰ همزمان با خروج آخرین نیروهای آمریکایی، طالبان با پیشروی برق‌آسا تقریباً تمام افغانستان را تصرف کردند. با خروج اشرف غنی، رئیس‌جمهور وقت، از کشور در ۲۴ مرداد و تصرف مسالمت‌آمیز کابل، طالبان پس از دو دهه دوباره به قدرت بازگشتند.
انتقال سریع قدرت در افغانستان به‌شدت در توییتر فارسی مورد توجه قرار گرفت. هزاره‌های فارسی‌زبان افغانستان و نیز گروه‌های مختلف ایرانیان لحظه‌به‌لحظه اخبار افغانستان را دنبال می‌کردند و درباره وقایع می‌نوشتند. در ۲۵ مرداد بیش از هفتادهزار توییت فارسی مرتبط با افغانستان منتشر شد. توییتر فارسی در این روزها شاهد امیدها و ناامیدی‌ها، نگرانی از وقایع پیش رو، همدردی با ساکنان افغانستان، پیشنهاد کمک به افغان‌هایی که به‌دنبال خروج از کشور بودند، انتقادات تند به دولت اشرف غنی که به‌زعم بسیاری با خیانت کشور را به طالب‌ها واگذاشت، مقصر دانستن آمریکا و کشورهای همسایه، متهم کردن آن‌ها به حمایت از طالبان و انتقاد به آن‌ها، گزارش وقایع و اخبار و تحلیل‌های متعدد بود.
نحوه گردآوری داده‌ها و یافته‌های اولیه حاصل از آن
در فاصله زمانی ۱۰ تا ۲۵ مرداد ۱۴۰۰ بیش از ۳۷۰ هزار توییت فارسی/دری مرتبط با افغانستان از نزدیک به نود هزار کاربر منتشر شده است که نوشته حاضر به تحلیل آن‌ها اختصاص دارد. ترکیبی از ۵۷ کلمه کلیدی (شامل افغانستان، طالبان، مجاهد، اسامی شهرهای مهم و مراکز ولسوالی‌های جنجالی، اسامی برخی اشخاص ملی و تأثیرگذار دو طرف و…) برای جمع‌آوری توییت‌های مرتبط استفاده شد تا از پوشش کافی توییت‌های مرتبط اطمینان نسبی حاصل شود. همچنین، توییت‌های مرتبط به مجاهدین خلق -که به دلیل اشتراک لفظی در کلمه مجاهد در ابتدا وارد مجموعه‌داده شده بودند- در مرحله پیش‌پردازش از داده‌ها حذف شد. در روزهای ابتدایی بازه زمانی مورد بررسی، روزانه حدود ده‌هزار توییت مرتبط منتشر شده است. با سقوط هرات در ساعات پایانی ۲۱ مرداد، ناگهان بر تعداد توییت‌ها افزوده می‌شود. روز بعد نزدیک به شصت هزار توییت فارسی منتشر شده است. به نظر می‌رسد این رخداد در نظر بسیاری از کاربران پایان کار تلقی شده است و توجهات را بیش از پیش به افغانستان جلب کرده است؛ به‌خصوص که پیش از این، در ۱۲ مرداد، کارزار توییتری قابل توجهی در حمایت از مقاومت هرات با هشتگ #قیام_هرات شکل گرفته بوده است.
طالبان، افغانستان، ایران، مردم، هرات، غنی، کابل، آمریکا، افغان، اسلامی، کشور، جنگ، دولت، جمهوری، اشرف و سقوط پربسامدترین کلیدواژه‌های مورد استفاده در توییت‌های مورد بررسی است. اخبار به‌خصوص اخبار کابل و هرات، اندوه و همدردی و توییت‌های احساسی، اشاره به نقش مثبت و منفی ایران، آمریکا و پاکستان در وقایع افغانستان و انتقاد از اشرف غنی (رئیس‌جمهور وقت) و دولتش مهم‌ترین مضامین مورد اشاره در این توییت‌ها است.
#افغانستان،#طالبان، #أفغانستان، #هرات و #قیام_هرات به‌ترتیب مهم‌ترین هشتگ‌هایی بودند که در توییت‌های مورد بررسی استفاده شده‌اند. با هر یک از این هشتگ‌ها بیش از پنج هزار توییت منتشر شده است و هر یک از دو هشتگ اول در بیش از شانزده هزار توییت فارسی استفاده شده‌اند. هشتگ #قیام_هرات در یک کارزار توییتری با محوریت ۱۲ مرداد در حمایت از مقاومت هرات استفاده شد. سقوط هرات در آخرین ساعت‌های ۲۱ مرداد باعث تأثر کاربران شد که در هشتگ #هرات خود را نشان داد. سه هشتگ دیگر نیز پس از سقوط هرات (۲۱ مرداد)، مزار شریف (۲۳ مرداد) و کابل (۲۴ مرداد) مورد استفاده کاربران قرار گرفتند.
پرلایک‌ترین توییت‌ها چه مضمونی داشته است؟
واکنش‌ها به وقایع افغانستان در توییتر فارسی بسیار فراگیر بود. تعداد توییت‌های فیواستارشده در این موضوع بسیار زیاد بوده است؛ بیش از ۷۷۰ توییت مرتبط با وقایع افغانستان بیش از هزار لایک دریافت کرده‌اند. در مجموع به نظر می‌رسد توییت‌های احساسی که همراه با حس درد، خشم و همدردی بوده‌اند، بخش اعظم توییت‌های محبوب را تشکیل است.
توییت دردناک کاربری افغان به نام رها نزدیک به سی هزار بار پسندیده شده است:
می‌خواهم زندگی کنم اما تا چند روز دیگر طالبان به کابل می‌رسند. حالا فقط می‌خواهم زنده بمانم.
https://twitter.com/callmeraha13/status/1425839975564648455
توییت نگار مزاری (کاربر افغان) نیز چند روز پیش از سقوط مزارشریف محبوب کاربران بوده است:
طالبان به دروازه‌های مزارشریف رسیده است من کسی نیستم که زیر بیرق طالبان زندگی کند اگر زنده نماندم حلالم کنید
https://twitter.com/NegarMzari/status/1424688917559795715
تحلیل مضمون توییت‌های پرلایک به شرح زیر است که نشان می‌دهد ترس از وحشی گری‌های طالبان، اعتراض به سکوت کشورها در قبال فجایع افغانستان، برقراری تشابه میان طالبان با حاکمان ایران و ناراحتی بابت وضعیت مردم افغانستان، پرلایک‌ترین مضامین را دربرگرفته است:
توییت‌هایی که بیشترین بازنشر را داشته‌اند به چه موضوعی اختصاص داشته‌اند؟
توییت جان هراتی (کاربر افغان) درباره دعوت به مشارکت در هشتگ #قیام_هرات با نزدیک به پنج هزار بازنشر بااختلاف بیش از سایر توییت‌های مورد بررسی بازنشر یافته است:
رفقای ایرانی، من و همشهریانم چند روز است که در ولایت هرات در محاصره لشکر جهل و تعصب طالبان قرار داریم. راه زمین و هوا بر روی ما بسته است. جامعه جهانی ما را تنها گذاشته. زنان و اطفال ما در خطر هستند. جوانان ما در خط مقدم شهید می‌شوند اما دادرسی نیست. صدای ما باشید با این هشتگ: #قیام_هرات
https://twitter.com/janherati/status/1422454897656664066
توییت‌های پربازنشر بعدی به فیلمی از آویختن پناهجویان افغان به هواپیمای آمریکایی در فرودگاه کابل، اظهار تأسف از سکوت و انفعال بین‌المللی درباره وقایع، پیش‌بینی آینده تاریک زنان در دوران طالبان، همدردی با مردم افغانستان و اظهار غم و اندوه و تأسف اختصاص داشته است.
کدام توییت‌ها بیشترین پاسخ را دریافت کرده‌اند؟
در این میان توییت‌های حساسیت‌برانگیزی نیز نوشته شد که بررسی عمیق‌تر واکنش‌های کاربران به آن‌ها و تحلیل و نقد دلایل این واکنش‌ها ممکن است به شناخت جامعه توییتر فارسی‌زبان کمک کند.
توییت محمدعلی ابطحی (مشاور رئیس‌جمهور اسبق ایران) با بیش از هزار و پانصد پاسخ پربحثترین توییت مورد بررسی بوده است. تأکید او بر ناراحتی پدران دختران افغان (به‌جای خود آن‌ها یا مادران‌شان) انتقاد بسیاری از کاربران را در پی داشت.
چه اضطرابی دارند پدرانی که در افغانستان دختر دارند. دین طالبانی دختران را غنیمت جنگی می‌داند
https://twitter.com/abtahi_m/status/1426147669139992578
عذرخواهی ژنرال بسم‌الله محمدی (وزیر دفاع وقت افغانستان) از مردم نیز واکنش‌ها و انتقادات بسیاری برانگیخت. بسیاری معتقد بودند او باید بهتر از این مبارزه می‌کرد و پیش از این با شناخت ضعف یا خیانت غنی (رئیس‌جمهور) در مقابل او می‌ایستاد.
تا آخرین لحظه هم غنی خائن برای فروش مملکت من و همکاران‌ام را اغفال کرد، که ملت افغانستان قاضی خواهند بود، من از مردم‌ام آنچه را وعده سپردم و نتوانستم معذرت می‌خواهم.
https://twitter.com/Gbesmullahm/status/1426919166473293825
برخی توییت‌های حسین دهباشی (فعال رسانه‌ای ایرانی) نیز پربحث بودند. بسیاری با نسبت دادن انفجار سال ۱۳۷۳ در مشهد به «سلفی‌ها» مخالف بوده‌اند.
مرقدِ مطهر امام رضا (ع) چی؟ جزء حرم‌ها محسوب نمی‌شود؟ آن‌روز که همین سلفی‌ها آن را منفجر کردند و تا همین امروز جرأت نکردید بگوئید کار چه‌کسانی بوده و به دروغ انداختید گردن فرقه‌ی رجوی را به یاد بیاورید! دیر نخواهد بود که طالبان قصد فتح مشهد کرده و حرم امام هشتم را با خاک یکسان کند.
https://twitter.com/majazestan/status/1426795681172295681
توییت شاه‌حسین مرتضوی (مشاور رسانه‌ای رئیس جمهور افغانستان) به‌خصوص پس از سقوط کابل مورد انتقاد شدید کاربران واقع شد. مرتضوی این توییت را پاک کرد. مواضع پیشین ضدایرانی مرتضوی و انتشار توییت‌های متعدد با هدف آرام نشان دادن اوضاع موجب شد تا او مورد هجوم بسیاری از کاربران توییتر قرار گیرد.
نیرو های امریکایی مسوولیت امنیت کابل را می گیرد تشویش نکنید
https://twitter.com/Murtazawi3/status/1426811351046017026
توییت دردناک نگار مزاری که پیش از این ذکر شد نیز همدردی کاربران را برانگیخت.
توییت مهراز (کاربر ایرانی) در متهم کردن ایرانی‌ها در وقایع افغانستان نیز انتقادات زیادی در پی داشت و بسیاری از ایرانی‌ها را خشمگین کرد.
اشک این دخترای افغان یه روز دامن همه رو می‌گیره…حتی تک تک ماها رو
https://twitter.com/1mahraz/status/1426341958637789186
توییت محمدهادی حجت (دانشجوی هراتی) مبنی بر آرام بودن اوضاع در هرات نیز واکنش‌های زیادی در پی داشت. برخی از کاربران با او همدردی کرده بودند و برخی دیگر -به‌رغم تأکید او در همین توییت- توییت او را عملی در راستای تطهیر طالبان دانسته‌اند.
هم اکنون، منطقه ۹ هرات؛ مردم با #طالبان سِلفی و عکس یادگاری می‌گیرند؛ نه زنی به کنیزی گرفته شده و نه مردی به بردگی. حضورم در عکس، تایید یا #تطهیر_طالبان قلمداد نشود چون صرفاَ خواستم مُشتی باشد بر دهان آنانی که می گویند تو اصلا در افغانستان نیستی! …
https://twitter.com/hojjat_af/status/1426163627350970368
برخی توییت‌های ذبیح‌الله مجاهد (سخنگوی طالبان) نیز جزء پربحثترین توییت‌های بررسی‌شده بود. برخی کاربران پاکستانی و پشتون از او حمایت کرده بودند و برخی از افغان‌ها و ایرانی‌ها با او به مخالفت برخاسته بودند.
مجاهدین امارت اسلامی بیست سال است که تحت شعار الله اکبر با اشغال امریکایی و غلامان آن‌ها جهاد کرده اند. این شعار ماست، این شعار غلامان امریکایی و سیکولرها نیست. ملت مسلمان ما از شعارهای کاذب هراس ندارند، با غلامان بخاطر الله حساب کتاب خواهد شد.ان شاءالله
https://twitter.com/Zabehulah_M33/status/1422760664574144515
شبکه‌ی بازنشرها در مورد کاربران فعال در هریک از جریان‌های سیاسی چه اطلاعاتی به ما می‌دهد؟
در بازه زمانی مورد بررسی گروه‌های مختلفی از کاربران ایرانی و افغان به انتشار توییت درباره وقایع افغانستان پرداختند. تحلیل شبکه‌ای شبکه بازنشرهای توییت‌های پربازنشر، دیدی سطح‌بالا از کاربران فعال ارائه می‌دهد. رنگ‌های مختلف نمایان‌گر گروه‌های متفاوت کاربران نویسنده یا بازنشرکننده توییت‌ها است. بازنشرکنندگان توییت‌های هر کاربر در نزدیکی آن کاربر ترسیم شده‌اند؛ بنابراین نزدیکی گروه‌های مختلف کاربران به این معناست که توییت‌های افراد یکسانی را بازنشر کرده‌اند، یا توییت‌های‌شان توسط افراد یکسانی بازنشر شده است.
اصلاح‌طلبان و میانه‌روهای ایرانی و کاربران افغان محبوب بین آن‌ها یکی از فعال‌ترین این گروه‌ها بوده‌اند. خلیفه (کاربر افغان)، حساب کاربری فلات ایران و حسین دهباشی (فعال رسانه‌ای ایرانی) از مهم‌ترین کاربران این گروه بوده‌اند. نائبی (کاربر افغان) نیز در مرز میان میانه‌روها، براندازان و روزمره‌نویسان فعال بوده است که معنای آن این است که توئیت‌های او توسط هر سه گروه براندازان، میانه‌روها و روزمره‌نویسان بازنشر شده است. سارا معصومی (روزنامه‌نگار ایرانی) و نگار مزاری (کاربر افغان) در مرز میانه‌روها و انقلابی‌های ایرانی و صالحه سعادت (کاربر افغان) در مرز میانه‌روهای ایرانی و کاربران افغان به گسترش اخبار مشغول بوده‌اند؛ یعنی آن‌که توئیت‌های سارا معصومی و نگار مزاری عمدتاً توسط میانه‌روها و انقلابی‌ها، و توئیت‌های صالحه سعادت عمدتاً از سوی میانه‌ها و کاربران افغان بازنشر شده است. برخی توییت‌های زینب صفری (خبرنگار ایرانی) و الهام عدیمی (خبرنگار مستقل ایرانی) نیز مورد توجه فراوان کاربران واقع شده‌اند.
ارزشی‌ها و انقلابی‌های ایرانی از دیگر گروه‌های فعال بوده‌اند. الهام عابدینی (خبرنگار ایرانی و دانشجوی مطالعات منطقه‌ای)، محمدهادی حجت (دانشجوی افغان علوم سیاسی دانشگاه هرات) و یاس (کاربر ارزشی) از مهم‌ترین کاربران این گروه بوده‌اند. قابل توجه است که مقامات رسمی ایران و اینفلوئنسرهای مشهور ارزشی نقش محوری نداشته‌اند و تقریباً هیچ‌یک از آن‌ها توییت مرتبط منتشر نکرده است. محمدجواد ظریف (وزیر خارجه ایران و نزدیک به میانه‌روهای ایرانی) از معدود مقامات رسمی ایران بود که در بازه زمانی مورد بررسی درباره وقایع افغانستان توییت کرد.
افغان‌های ساکن افغانستان گروه دیگر کاربران فعال روزهای اخیر را تشکیل داده‌اند. حساب کاربری شبکه خبری طلوع‌نیوز و برخی خبرنگاران طلوع‌نیوز و روزنامه هشت صبح مؤثرترین این کاربران را تشکیل می‌دهد که هارون نجفی‌زاده در رأس آن‌ها قرار دارد.
براندازان ایرانی گروه بعدی کاربران مشارکت‌کننده هستند. حشاشین (کاربر ناشناس)، هیوا مولانیا (عکاس و خبرنگار ایرانی)، ناصر خوش‌نویس (عکاس و فعال سیاسی ایرانی) جواد ماله (کاربر ناشناس) از مؤثرترین کاربران در بین کاربران این گروه بوده‌اند. در مرز این گروه و گروه‌های دیگر نیز معصومه علی‌نژاد (خبرنگار ایرانی-آمریکایی)، حساب کاربری شبکه ایران اینترنشنال و حساب کاربری ورزشی همین شبکه تأثیرگذار بوده‌اند. رضا حقیقت‌نژاد (خبرنگار ایرانی شبکه ایران اینترنشنال) نیز توییت‌های محبوبی منتشر کرده است.
کاربران روزمره‌نویس غیرسیاسی، مانند کاربران ناشناسی به نام‌های جویا، نیکتوفیلیا و یووه، گروه دیگر کاربران مؤثر را تشکیل داده‌اند.
اما مخالفین طالبان تنها کسانی نبوده‌اند که در این روزها به فارسی درباره افغانستان توییت کرده‌اند. گروهی از طالب‌ها نیز به زبان فارسی به انتشار مطالب تبلیغی برای آرام کردن و جلب موافقت مردم یا انتشار اخبار جنگ پرداخته‌اند. حساب‌های رسمی ذبیح‌الله مجاهد (سخنگوی طالبان)، محمد نعیم (سخنگوی دفتر سیاسی طالبان در دوحه)، و انعام حبیب‌زاده (سردبیر سایت الاماره) و حبیبی سمنگانی (دبیر سایت الاماره فارسی) مؤثرترین این کاربران بوده‌اند. گروهی از کاربران پاکستانی نیز درباره وقایع افغانستان نوشته‌اند که از بین آن‌ها زید زمان حامد (فعال سیاسی و روزنامه‌نگار رادیکال اسلامگرای پاکستانی) قابل توجه است.
جمع‌بندی
در مجموع، گروه‌های مختلف کاربران ایرانی و افغان در روزهای اخیر به ابراز خشم، امید، ناامیدی، غم و اندوه و همدردی با افغان‌ها و وقایع افغانستان پرداخته‌اند؛ در حالی که مقامات رسمی و کشورهای مختلف در سکوت نظاره‌گر بازگشت طالبان به قدرت هستند. باید منتظر بود و دید آیا طالبان همچون اغلب وقایع روزهای اخیر با اقوام و مذاهب دیگر با مدارا برخورد می‌کند یا شاهد بازگشت وقایع دردناکی همچون قتل‌عام سال ۱۳۷۷هزاره‌ها در مزار شریف خواهیم بود. به هر روی، به گواه توییت‌های منتشرشده در روزهای اخیر، ایرانیان در کنار برادران و خواهران هم‌زبان خود در افغانستان ایستاده‌اند.