یاسر میردامادی
فلسفه دین شاخه‌ای از فلسفه است که به ارزیابی فلسفی باورها و کنش‌های دینی می‌پردازد. فلسفه دین در سنت موسوم به تحلیلی (آنگلوساکسون) بیشتر به باورها و کنش‌های مسیحی می‌پردازد؛ گرچه تلاش‌های اندک و رو به گسترشی برای توجه فلسفی به باورها و کنش‌های یهودی ـ اسلامی و همچنین ادیان غیرتوحیدی نیز شده است.
نکاتی در باب سیر مطالعاتی پیشنهادی
۱. سیر مطالعاتی‌ای که در ادامه می‌آید تا حدودی (اما نه کاملاً) از ساده به دشوار پیشنهاد شده و تنها شامل کتاب‌هایی می‌شود که اولاً به تمام یا اکثر موضوعات فلسفه دین پرداخته‌اند و ثانیاً جنبه مقدماتی دارند. از این رو آثار کلاسیک و نیز آثار غیرکلاسیک پیشرفته (غیرمقدماتی) در این سیاهه (لیست) نیامده‌اند.
۲. هر گونه سیر مطالعاتی پیشنهادی، هر چقدر هم پیشنهادکننده برای جامعیت و انصافِ آن تلاش کرده باشد، ناخواسته و بیش‌وکم سوگیرانه و تصادفی است؛ چه‌بسا کتاب‌های خوبی که در این سیاهه نیامده‌اند، چون معرفی‌کننده آن را ندیده یا نظرش را به هر علتی جلب نکرده است. بر این اساس، این سیر مطالعاتی لزوماً به معنای کم‌اهمیت‌بودن کتاب‌های معرفی‌نشده نیست. با این حال، از آنجا که باید از جایی شروع کرد، همین که مخاطب بتواند اطمینان حاصل کند که سیر مطالعاتی پیشنهادی کاملاً سوگیرانه و سراسر پرت نیست، می‌تواند آن را نقطه شروع مطالعه خود قرار دهد.
۳. گرچه تأکید در این سیر مطالعاتی بر آثاری است که به فارسی ترجمه شده‌اند، اما به آثاری نیز اشاره می‌شود که هنوز به فارسی ترجمه نشده‌اند. بدین سان، این سیر مطالعاتی سیاهه‌ای برای یافتن کتاب به‌منظور ترجمه جهت مترجمان علاقه‌مند به فلسفه دین نیز به حساب می‌آید.
۴. معرفی ترجمه فارسی کتاب‌ها لزوماً به معنای تأیید دقت و روانی ترجمه‌ها نیست (مگر به خلاف آن تصریح شود) و داوری در این باب بر عهده خود مخاطبان است.
۵. نسخه نخست این سیر مطالعاتی در اسفندماه ۱۳۹۹ خورشیدی به تقاضای نشریه «مشق فردا» تهیه شده است. این سیاهه احتمالاً در آینده به‌روز خواهد شد.
سیر مطالعاتی پیشنهادی در فلسفه تحلیلی دین
(نسخه نخست، اسفند ۱۳۹۹ خورشیدی):
۱. «فلسفه دین»، چارلز تالیافرو، ترجمه یاسر میردامادی، نشر ققنوس (این اثر ترجمه ویراست آخر مدخلی مختصر با همین نام از «دانشنامه فلسفه استنفورد» است).
۲. «فلسفه دین، درآمدی بسیار کوتاه»، تیم باین، نشر دانشگاه آکسفورد، ۲۰۱۸ (این کتاب گویا هنوز به فارسی ترجمه نشده است).
۳. «درآمدی بر فلسفه دین»، برایان دیویس، ترجمه ملیحه صابری نجف‌آبادی، نشر سمت (کتابی است خوش‌خوان و داده‌افزا. ترجمه فارسی این اثر از روی ویراست دوم آن صورت پذیرفته؛ این در حالی است که این کتاب اکنون در ویراست چهارم است).
۴. «فلسفه دین» ویلیام وین رایت، ترجمه علیرضا کرمانی، نشر مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (گرچه ویراست دوم آن در سال ۱۹۹۸ منتشر شد و اکنون قدیمی شده، اما همچنان خواندنی است).
۵. «درآمدی به فلسفه دین»، مایکل جی ماری و مایکل سی. ری، ترجمه سعید عابدی، نشر نی (اثری است خوش‌خوان و نه‌چندان قدیمی (۲۰۰۸) با ترجمه‌ای روان و تا حدودی دقیق ـ گرچه خطاهای دم‌دستی هم در ترجمه یافت می‌شود).
۶. «استدلال به سود خداناباوری: درآمدی به فلسفه دین»، رابین لو پودِوا (Robin Le Poidevin)، راتلج: ۱۹۹۶. (اثری قدیمی است اما دلیلی که آن را معرفی می‌کنم آن است که کتاب‌های مقدماتی فلسفه دین عموماً یا بی‌طرفانه نوشته شده‌اند یا گرایش آشکار و پنهان به خداباوری دارند. این اثر اما در زمره آثار معدودی است که آشکارا از خداناباوری دفاع می‌کند. حتی در انگلیسی چنین آثاری زیاد یافت نمی‌شوند و در فارسی حتی یک اثر شبیه این در داخل ایران منتشر نشده است).
۷. «عقل و اعتقاد دینی، درآمدی به فلسفه دین»، مایکل پترسون، بروس راینشباخ، ویلیام هاسکر و دیوید بازینجر، ترجمه آرش نراقی و ابراهیم سلطانی، طرح نو (در زبان فارسی این اثر جاافتاده‌ترین کتاب در فلسفه تحلیلی دین است. اثری پیچیده و فشرده است و تنها پس از خواندن دست‌کم دو، سه اثر مقدماتی‌تر باید خوانده شود. ترجمه فارسی این اثر دقیق و روان است، اما از روی ویرایش نخست کتاب صورت گرفته؛ این در حالی است که کتاب اکنون در ویرایش پنجم است. بر این اساس، بهتر است ویرایش پنجم نسخه انگلیسی اثر خوانده شود یا مترجم/مترجمانی همت کنند ویرایش آخر اثر را به فارسی برگردانند).
۸. «فلسفه دین در قرن بیستم»، چارلز تالیافرو، ترجمه انشاءالله رحمتی، نشر سهروردی (این اثر همه موضوعات «استاندارد» فلسفه دین در سنت تحلیلی را شامل نمی‌شود، اما در عوض به برخی موضوعات کمتر پرداخته‌شده مانند طبیعی‌باوری ((naturalism با تفصیل بیشتری می‌پردازد).
۹. «کتاب همراه فلسفه دین»، ویراست دوم (۲۰۱۰)، ویراسته چارلز تالیافرو، پل دراپر و فیلیپ کوئین، نشر ویلی-بلک‌ول (جامع‌ترین کتاب همراه در فلسفه تحلیلی دین است که به سنت‌های غیرمسیحی و غیرتوحیدی هم نظر دارد).
۱۰. «تاریخ فلسفه دین در غرب» (۵ جلد)، ویراسته گراهام آپی و نیک تراکاکیس، راتلج (جلدهای این اثر تدریجاً در حال ترجمه به فارسی به ویراستاری محمدمهدی فلّاح است و احتمالاً جلد پنجم آن که به تاریخ فلسفه دین در قرن بیستم می‌پردازد، ابتدا منتشر خواهد شد).
۱۱. «خوانشِ فلسفه دین، گزیده جستارها همراه با شرح تعاملی (interactive)»، گراهام آپی و مایکل اسکات، ویلی-بلک‌ول، ۲۰۱۰ (گزیده جستارهای بسیاری در فلسفه دین به انگلیسی وجود دارد که به خواننده اجازه می‌دهند با تکه‌هایی برگزیده از آثار کلاسیک (قدیم و جدید) در فلسفه دین مستقیماً آشنا شود. در میان انبوهِ گزیده جستارها در فلسفه دین این اثر بدیع است؛ زیرا شرحی جزء به جزء و زودیاب از تکه‌های برگزیده نیز به دست می‌دهد).
پس از خواندن همه یا اکثر این آثار، آنگاه فرد آماده می‌شود که به پژوهش ویژه در هر یک از موضوعات «استاندارد» فلسفه دین بپردازد. برای پژوهش در هر یک از این موضوعات نیز ابتدا باید آثار مقدماتی ویژه آن زیرشاخه فلسفه دین خوانده شوند و سپس به سراغ آثار پیشرفته رفت.
از باب نمونه اگر کسی می‌خواهد روی موضوع «تنوع دینی» کار کند، این سیر پیشنهاد می‌شود:
۱. مدخل «نظریه‌های تنوع دینی»، دِیل تاگی از دانشنامه فلسفه اینترنت.
۲. مدخل تنوع دینی (کثرت‌انگاری)، نسخه ۲۰۲۰، دیوید بازنیجر از دانشنامه فلسفه استنفورد.
۳. «ارزیابی فلسفی تنوع دینی»، دیوید بازینجر، راتلج: ۲۰۰۲.
پس از خواندن این سه منبع آنگاه فرد باید بر اساس تنوع آرا در موضوع تنوع دینی ـ تنوعی که نقشه آن را از رهگذر مطالعه مقدماتی استخراج کرده است ـ مطالعه خود را ژرف‌تر و متنوع‌تر سازد، به این صورت که مهم‌ترین آثار اصلی هر رویکرد را مطالعه کند. مثلاً مهم‌ترین آثار در کثرت‌انگاری، شمول‌انگاری و انحصارگرایی دینی (سه رویکرد عمده در موضوع تنوع ادیان) را دنبال کند. هدف نهایی از مطالعه‌ای با اینچنین دامنه و ژرفا، آن است که پژوهشگر در باب موضوع پژوهش به رأی اجتهادی و انتقادی برسد.
این الگو را در مورد هر یک از موضوعات خاص فلسفه دین (ادله اثبات و ابطال وجود خدا، معرفت‌شناسی دین، علم و دین، دین و اخلاق و غیره) باید پیاده کرد.